Nghiên cứu tình hình tội phạm về ma túy được đông đảo các học giả, các nhà khoa học trong và ngoài nước quan tâm. Nguyên nhân chủ yếu do hiện nay, tình hình sản xuất, mua bán, vận chuyển, sử dụng trái phép chất ma túy tiếp tục gia tăng, đặc biệt nguy hiểm đối với xã hội. Để có cách nhìn tổng quan về tình hình nghiên cứu trên thế giới đối với phòng, chống các tội phạm về ma túy, chúng tôi đã nghiên cứu và chọn lọc một số công trình, tài liệu điển hình đã được công bố nhằm góp phần đưa ra những khuyến nghị giải quyết tình hình ma túy hiện nay tại Việt Nam; sắp xếp một cách khái quát nhất các theo khu vực trên thế giới như sau:

1. Châu Phi

Tài liệu tiếng Anh “Au plan of action on drug control (2013-2017). Submitted for consideration by the 5^th Session of the Africa Union Conference of Ministers of Drug Control (CAMDC5), 2012^”, Kế hoạch hành động về kiểm soát ma túy (2013-2017), trình xem xét tại phiên thứ 5 của Hội nghị Bộ trưởng các Bộ kiểm soát ma túy (CAMDC5) Liên minh châu Phi. Tài liệu này cho thấy Liên minh Châu Phi (AU) có cả Kế hoạch hành động về AU kiểm soát ma túy và phòng, chống tội phạm phạm giai đoạn 2007-2012 và có kế hoạch tiếp theo cho giai đoạn 2013-2017. Tại phiên họp của AU, Hội nghị Bộ trưởng các Bộ kiểm soát ma túy (CAMDC5) đã đưa ra kết luận về “nguyên nhân”: Tác động của mua bán ma túy và sử dụng ma túy tiếp tục diễn biến âm ỉ trên lục địa trong bối cảnh thay đổi kinh tế và các vấn đề về xã hội, hậu quả của nó gây ra sự chênh lệch cao và bất bình đẳng thu nhập trong xã hội, lôi kéo số đông tầng lớp thanh niên. Bên cạnh đó, tốc độ đô thị hóa diễn ra mạnh, trong khi nguồn lực tư pháp hình sự còn thấp. Châu Phi, từ chỗ không tham gia vào đường dây quốc tế về mua bán ma túy bất hợp pháp, song chỉ trong vòng 15 năm (1998-2012), đã nổi lên như một tuyến đường vận chuyển quan trọng. Vì thế, châu Phi cần phải báo động thực hiện các biện pháp đồng bộ, bao gồm:

- Tăng cường hợp tác và phối hợp trong cuộc chiến chống tội phạm về ma túy;

- Nghiên cứu đồng bộ, phù hợp về pháp luật kiểm soát ma túy giữa các nước thành viên (thực hiện từ năm 2012);

- Kiểm soát hóa chất, tiền chất cho việc sản xuất ma túy tổng hợp;

- Nghiên cứu cơ sở điều trị, sự phụ thuộc thuốc điều trị;

- Tăng cường hệ thống cảnh báo sớm Continental (CEWS) bao gồm mạng lưới dịch tễ học và đánh giá mối đe dọa.

Việc nghiên cứu tài liệu này đã giúp cho tác giả nhận thức được một đặc điểm đặc biệt của tình hình tội phạm về ma túy, đó là tính liên kết khu vực và quốc tế. Tính chất này giữ vai trò quy định đối với Kế hoạch hành động của AU trong kiểm soát ma túy và phòng, chống tội phạm về ma túy giai đoạn 2007-2012 và giai đoạn 2013-2017.

2. Châu Mỹ

Tình hình tội phạm về ma túy ở châu Mỹ và kinh nghiệm phát hiện các tội phạm về ma túy, tức là chống tội phạm ẩn khách quan đã được nghiên cứu thông qua hai báo cáo tại nước Mỹ. Cụ thể như sau:

- “Bureau of Justice Statistic, Special Report (America): Drug Use and Dependence, State and Federal Prisoners, Christopher J. Mumola and Jennifer C. Karberg, 2004” (Sử dụng và phụ thuộc vào ma túy, các tù nhân bang và liên bang). Báo cáo đặc biệt của Cục Thống kê Tư pháp - Bộ Tư pháp Hoa Kỳ được thực hiện bởi Nhà phân tích chính sách Christopher J. Mumola và Nhà thống kê Jennifer C. Karberg đã đưa ra kết quả nghiên cứu, phân tích số liệu về sử dụng ma túy và sự phụ thuộc thuốc của các tù nhân liên bang năm 2004 (tháng 10 năm 2006, NCJ 213.530), cho thấy: Gần một nửa (48%) các đối tượng bị bắt giữ được kiểm tra theo tiêu chuẩn DSM-IV về việc kiểm tra sự phụ thuộc chất gây nghiện bị phụ thuộc hoặc lạm dụng chất gây nghiện (bao gồm cả số án treo, tạm tha, hoặc không truy cứu trách nhiệm hình sự). Nghiên cứu tài liệu này giúp cho việc tái khẳng định về mối quan hệ giữa tội phạm về ma túy và số người nghiện ma túy. Nói cách khác, tội phạm về ma túy có một nguồn “nhân lực” dồi dào từ số người nghiện ma túy.

- Tài liệu của Cơ quan phòng, chống ma túy Hoa Kỳ (DEA) tập huấn cho lực lượng Cảnh sát nhân dân Việt Nam từ ngày 14 đến ngày 24/10/1996 tại Hà Nội về trả thù lao cho người cung cấp tin. Thực trạng ở Hoa Kỳ, do cơ chế thị trường nên có những người theo dõi các tội phạm về ma túy để bán tin cho cảnh sát nhằm mục đích kiếm tiền. Trên cơ sở tính chất, mức độ quan trọng của thông tin, số lượng ma túy bị phát hiện, số lượng đối tượng tham gia đường dây tội phạm về ma túy mà cảnh sát quyết định trả tiền cho người cung cấp tin theo thỏa thuận phù hợp. Pháp luật của Hoa Kỳ có quy định cụ thể vấn đề này cho nên việc thực hiện thuận lợi. Đây chính là một kinh nghiệm chống tội phạm ẩn khách quan về ma túy một cách hữu hiệu ở Mỹ. Đối với Việt Nam, do nguồn kinh phí cho công tác đấu tranh phòng, chống các tội phạm về ma túy có hạn, mặt khác pháp luật Việt Nam chưa quy định chi tiết vấn đề này, mà chỉ đề cập nhiều hơn về tiền thưởng cho lực lượng chuyên biệt, nhưng còn rất hạn chế. Ở đây đặt ra vấn đề về áp dụng như thế nào trong bối cảnh tình hình chung của Việt Nam và thực trạng công tác phòng, chống ma túy. Theo chúng tôi, cần có những quy định cụ thể, ưu tiên kinh phí chi cho hoạt động nghiệp vụ trong đấu tranh phòng, chống ma túy; đặc biệt là đối với những địa phương có tình hình tội phạm về ma túy phức tạp.

3. Châu Âu

Liên minh Châu Âu (EU) đã thúc đẩy cách tiếp cận toàn cầu để chống lại tội phạm có tổ chức và buôn bán ma túy. Hành động được cho là cụ thể và mạnh mẽ như: Việc phối hợp với Bộ Ngoại giao ở Ý và Viện Nam - Châu Phi dựa trên Nghiên cứu an ninh, đã triệu tập hơn 150 nhà làm chính sách và các chuyên gia trong lĩnh vực này để xác định xu hướng và xác định những vấn đề ưu tiên mới ràng buộc sự hợp tác giữa các bên trong việc chống lại tội phạm có tổ chức và mua bán ma túy. Trung tâm Giám sát châu Âu về ma túy và nghiện ma túy năm 2007 đã công bố tài liệu “Drug and crime - a complex relationship: Briefing of the European Monitoring Centre for Drugs and  Drug addiction, ISSN 1681-5157, 2007”, tạm dịch là Ma túy và tội phạm - một mối quan hệ phức tạp: tại cuộc họp báo của Trung tâm Giám sát châu Âu cho ma túy và cai nghiện ma túy. Báo cáo đã đưa ra đánh giá nổi bật vấn đề “Ma túy và tội phạm - một mối quan hệ phức tạp”, trong đó đã chỉ ra rằng: Một số mô hình nghiên cứu đã có cách giải thích khác nhau về các mối quan hệ tội phạm ma túy, như: Tội phạm “dẫn đến” ma túy; ma túy “dẫn đến” tội phạm; ma túy và tội phạm tương quan thông qua sự xuất hiện đồng thời; ma túy và tội phạm qua trung gian của một loạt các diễn biến khác hoặc cùng chia sẻ một diễn biến gây ra.Trong thực tế, mỗi mô hình nghiên cứu đôi khi có giá trị thực tế và phù hợp với việc nghiên cứu áp dụng trên một số nhóm người sử dụng ma túy hoặc một số loại tội phạm về ma túy. Tài liệu này cũng đưa ra các thuật ngữ về mối quan hệ giữa tội phạm và ma tuý, bao gồm:

- Những tác động bao gồm kích thích, khó chịu, sợ hãi, hoang tưởng, ức chế, thay đổi tâm trạng, biến dạng nhận thức và phán đoán, có thể dẫn đến hành vi phạm tội;

- Thực hiện hành vi phạm tội để có được tiền (hoặc ma túy) để hỗ trợ sử dụng ma túy;

- Tội phạm trong hoạt động của “thị trường” ma túy bất hợp pháp, như là một phần của mua bán, cung cấp, phân phối và sử dụng;

- Tội phạm về ma túy và vấn đề khác liên quan đến vi phạm pháp luật.

4. Châu Úc

Tình hình nghiên cứu ở châu Úc đã được tìm hiểu thông qua các công trình nghiên cứu của Australia và New Zealand. Cụ thể xin được trình bày như sau:

 - Theo tài liệu do Viện Tội phạm học của Úc công bố tháng 5 năm 2012 “Trends & Issues in crime and criminal justice no.439. Jason Payne and Antonette Gaffney ISSN 1836-2206. Australian Institute of Criminology, May 2012”, tạm dịch là Xu hướng, các vấn đề tội phạm và tư pháp hình sự số 439 của tác giả Jason Payne và Antonette Gaffney. Công bố kết quả nghiên cứu tại quý III và IV năm 2009 đối với người bị tạm giữ, tạm giam. Và theo đó, thì cứ ba người bị giam giữ lại có một người đã từng sử dụng ma túy. Nghiên cứu này chỉ ra rằng việc phân tích mức độ của tình hình tội phạm có lý do từ việc sử dụng chất ma túy là một nhiệm vụ khó khăn, nhưng quan trọng. Định lượng mối liên hệ giữa ma túy và tội phạm góp phần định lượng mức chi phí cho hoạt động phòng ngừa tội phạm về ma túy ở  cộng đồng Úc.

- Ở New Zealand, trong cuốn sách nghiên cứu có tựa đề “How the justice system perpetuates crime and the corrections department fails to correct”, Roger Brooking,ADAC, 2011, tạm dịch là Hệ thống tư pháp vẫn để tội phạm tiếp diễn như thế nào trong khi cơ quan có thẩm quyền chưa tìm ra cách xử lý, của tác giả Roger Brooking - một nhà nghiên cứu về rượu và ma túy tại Wellington, New Zealand đã phân tích về sự lộn xộn trong cách phản ứng của hệ thống pháp luật của New Zealand đối với những người nghiện rượu và ma túy, đưa ra những nhận định riêng làm nổi bật một khoảng cách lớn giữa các báo cáo chính sách cấp cao về định hướng và thực tế cai nghiện trong nhà tù và trong cộng đồng. Đồng thời, cuốn sách cũng đưa ra một số giải pháp đối với các chính sách mà các cơ quan chức năng cần nghiên cứu áp dụng thử nghiệm đối với một số tù nhân. Nếu New Zealand không giải quyết những vấn đề này, thì số người bị bắt liên quan đến rượu và ma túy sẽ tiếp tục gia tăng với số lượng lớn, có tới 80% tội phạm ở New Zealand xảy ra do ảnh hưởng của rượu hoặc ma túy. Điều này đòi hỏi sự cam kết khẩn cấp và thống nhất ý chí của các chính trị gia để thực hiện. Cuốn sách này khẳng định tình trạng tội phạm về ma túy cứ duy trì cái vòng luẩn quẩn rối ren “cai nghiện rồi lại lạm dụng chất ma túy mà phạm tội và tái phạm”, đây chính là trách nhiệm của hệ thống tư pháp New Zealand.

5. Châu Á

Đối với châu Á, việc nghiên cứu được tập trung vào vấn đề hợp tác phòng và chống các tội phạm về ma túy thông qua những tài liệu của các tổ chức của châu lục này, trong đó có sự tham gia của Việt Nam. Cụ thể, đó là những tài liệu sau:

- Tài liệu của Nhóm công tác Viễn Đông (IDEC FEWG):Tại Hội nghị quốc tế phòng - chống ma túy khu vực nhóm công tác Viễn Đông năm 2012 do Việt Nam đăng cai, diễn ra trong 2 ngày 5 và 6 tháng 12 tại thành phố Đà Nẵng đã tiến hành trao đổi, đánh giá tình hình công tác phòng, chống ma túy ở khu vực và triển khai nhiều kế hoạch hoạt động hợp tác quốc tế về phòng, chống tội phạm ma túy. Hội nghị đã đánh giá điểm mới trong vấn đề tội phạm ma tuý hiện nay là sự gia tăng hoạt động của các băng nhóm tội phạm ma tuý quốc tế với những thủ đoạn mới, đặc biệt là nhóm đối tượng tội phạm gốc Phi hoạt động nhiều năm nay ở các nước Malaysia, Indonesia, Thái Lan, Campuchia, Philippine và có mối liên hệ chặt chẽ với nguồn ma tuý từ khu vực Tây Á. Hợp tác quốc tế với các nước tiểu vùng sông Mêkông, với Cơ quan phòng, chống ma túy và tội phạm Liên hợp quốc (UNODC), Cảnh sát hình sự quốc tế (Interpol), các tổ chức quốc tế khác và các nước láng giềng có chung đường biên giới đang được chính phủ các nước quan tâm đẩy mạnh. Ông Gary Louis, Trưởng đại diện UNODC tại châu Á - Thái Bình Dương nhấn mạnh, tiểu vùng Mêkông là một trong những vùng có nguồn thuốc phiện và heroin bất hợp pháp lớn trên thế giới. Ma tuý bất hợp pháp buôn lậu trong khu vực đã ảnh hưởng và làm gia tăng số người nghiện ma tuý ở châu Á và trên thế giới. Về vấn đề "Hợp tác quốc tế chống lại các vấn đề ma túy trên thế giới" được phân tích khá kỹ tại tài liệu A/68/126 kèm theo.

Trong khi tình hình tội phạm về ma túy trong nước hiện phức tạp cả về quy mô lẫn tính chất, đặc biệt tại tuyến biên giới đường bộ, phức tạp nhất vẫn là biên giới Việt-Lào và Việt-Trung. Do đó, cần tăng cường hơn mối quan hệ hợp tác quốc tế đấu tranh chống tội phạm, việc hợp tác phải thực sự đi vào những nội dung cụ thể và tính đến tính hiệu quả của hợp tác. Ưu tiên, tập trung chỉ đạo công tác phòng, chống các tội phạm về ma túy tại các tỉnh biên giới.

- Tài liệu Extradition and mutual legal assistance của tác giả Mikinao Kitada, Deputy Director UNAFEI - International cooperation in ciminal matters, nói về vấn đề hợp tác quốc tế trong đấu tranh phòng, chống tội phạm, dẫn độ tội phạm và tương trợ tư pháp. Đây là tài liệu của Viện Châu Á và Viễn Đông thuộc Liên Hiệp quốc nghiên cứu về phòng ngừa, đấu tranh với tội phạm, phản ánh tình hình tội phạm quốc tế, các cơ quan phòng, chống tội phạm quốc tế, trong đó có tội phạm về ma túy, cơ sở pháp lý cũng như nguyên tắc, một số nội dung của dẫn độ người phạm tội và hỗ trợ tư pháp hình sự quốc tế. Việt Nam đã hợp tác chặt chẽ với Liên Hiệp Quốc và các nước. Từ năm 1991, cảnh sát Việt Nam đã tham gia Tổ chức Cảnh sát hình sự quốc tế (Interpol). Năm 1995-1997 tham gia Hiệp hội Cảnh sát các nước ASEAN (ASEANAPOL), 03 Công ước Liên Hiệp Quốc về kiểm soát ma túy. Năm 2000 tham gia Công ước Liên Hiệp Quốc về chống tội phạm có tổ chức xuyên quốc gia...Song, trên thực tế, nhiều vụ việc phát sinh mang tính chất rất đặc thù, đòi hỏi phải có những phản ứng phối hợp nhanh chóng giữa lực lượng chức năng của nhiều bên liên quan, nhất là các quốc gia có chung đường biên giới với Việt Nam để kịp thời đối phó với tội phạm về ma túy.

-Tài liệu của Hiệp hội các quốc gia Đông Nam Á: Hội nghị đặc biệt cấp Bộ trưởng ASEAN lần thứ hai về vấn đề ma tuý đã được tổ chức từ ngày 1 - 4/9/2013 tại Brunei Darrussalam, nhằm nỗ lực hiện thực hóa “Tuyên bố của các nhà lãnh đạo ASEAN về một ASEAN không có ma túy vào năm 2015”. Hội nghị đã khẳng định quyết tâm chính trị và cam kết cao hơn trong việc tăng cường các nỗ lực phòng, chống ma túy trên cả 3 cấp độ: Quốc gia, khu vực và quốc tế; củng cố hệ thống thu thập số liệu để đánh giá chính xác tình hình và việc thực hiện mục tiêu vào năm 2015; thúc đẩy sự phối hợp chặt chẽ giữa các quốc gia thành viên trong đấu tranh chống tội phạm thông qua các cơ chế hợp tác trực tiếp giữa các cơ quan chức năng của các nước thành viên; xem xét việc thành lập Trung tâm điều phối chống ma túy của ASEAN; thúc đẩy quan hệ hợp tác với các nước đối tác đối thoại bằng các dự án cụ thể… Tăng cường thúc đẩy việc thực hiện mục tiêu, thống nhất duy trì cơ chế Hội nghị cấp Bộ trưởng đặc biệt về vấn đề ma túy. Mới đây, trong khuôn khổ phối hợp trong đấu tranh, trấn áp tội phạm ma túy ở Đông Nam Á, ngày 10/9/2019, Hội nghị cấp Bộ trưởng về nâng cao hiệu quả hợp tác đấu tranh phòng, chống tội phạm ma túy xuyên quốc gia - một diễn đàn hợp tác được tổ chức theo sáng kiến của Bộ Công an, đã diễn ra tại Hà Nội. Trong khuôn khổ hội nghị, các bên đã chia sẻ thông tin, cảnh báo xu hướng mới nổi và nguy cơ ma tuý tiềm ẩn đang ảnh hưởng nghiêm trọng không chỉ Việt Nam, mà cả những nước khác trong và ngoài khu vực. Đồng thời, thảo luận và thống nhất các giải pháp cấp bách, chiến lược nhằm phối hợp đấu tranh có hiệu quả với tội phạm ma túy trên tuyến biên giới, các tuyến vào và từ "tam giác vàng" đi các khu vực khác; khẳng định cam kết và nhận thức ở cấp cao về tính cấp thiết của việc tăng cường hợp tác và phối hợp tác chiến trong đấu tranh trấn áp tội phạm ma túy ở trong và ngoài khu vực. Mặt khác, đã khẳng định việc đẩy mạnh hợp tác giữa các nước có liên quan trong khu vực và trên thế giới trong giải quyết vấn nạn ma túy là đòi hỏi tất yếu, khách quan và cần được nâng lên tầm cao mới, nhằm đạt được hiệu quả, thiết thực hơn.

Việc nghiên cứu về ma túy nói chung và các tội phạm về ma túy nói riêng mang tính cấp thiết, đặt trong bối cảnh lo ngại cho sức khỏe cho nhân loại của cộng đồng quốc tế ở khắp các nước, các châu lục mà đặc biệt là các nghiên cứu tổng hợp, công bố báo cáo thường niên Liên Hợp quốc vào tháng 6 hằng năm. Các nghiên cứu đều xác định các tội phạm về ma túy là một hiện tượng xã hội tiêu cực, các hoạt động tội phạm đi ngược lại với lợi ích xã hội, gây ra thiệt hại cho xã hội, mà ở mỗi thời điểm khác nhau và trong mỗi giai đoạn khác nhau, các tội phạm về ma túy có sự biến đổi cả về nội dung lẫn hình thức và nguy hiểm hơn. Đặc biệt, trong thời gian qua đã xuất hiện những hình thức biến tướng mới của tội phạm. Vì vậy, nhận thức đầy đủ về phương thức, thủ đoạn hoạt động của tội phạm và có giải pháp phòng ngừa tội phạm luôn được các quốc gia ưu tiên quan tâm; hầu hết đều tập trung vào nhiệm vụ, giải pháp giảm cung và giảm cầu về ma túy. Kết quả nghiên cứu này là cơ sở lý luận và thực tiễn quan trọng làm nền tảng, cơ sở để tác giả nghiên cứu sự tác động, mối quan hệ đó đối với Việt nam, đặc biệt là các biện pháp phòng ngừa.

TS. Đỗ Thành Trường

Trưởng phòng Tham mưu tổng hợp - Văn phòng VKSND tối cao